Ráðgátan um afdrif Konumyndar

Samsett mynd. Fyrir miðju er mynd af Gunnfríði Jónsdóttur. Hún er umkringd höggmyndum af Margréti Eiríksdóttur, Sigurði Guðmundssyni og Þórarni Björnssyni.

Bréfabók Menntaskólans á Akureyri frá árinu 1934 geymir afrit af bréfi þáverandi skólameistara Sigurðar Guðmundssonar, stílað sunnudaginn 25. febrúar. Í bréfinu er viðtakanda þakkað fyrir „konumyndina“ sem Þórarinn Björnsson sótti ásamt ónefndum manni í skip og flutti inn á skrifstofu Sigurðar um helgi. „Myndin kom hingað á laugardagskveld „til lukku“ (vona ég). Þótti mér góður gestur koma inn á skrifstofuna er þessi andlega dóttir yðar kom þar inn, prúð og þögul, fríð og virðuleg á svip og horfði á okkur af skrifborði mínu.“ Að loknu helgarfríi var farið með konumyndina upp á sal þar sem nemendur og kennarar komu saman til morgunsöngs eins og tíðkaðist alla virka morgna klukkan 8:50 veturinn 1933-34. Myndin var „sett á kapelluna þar sem allur nemendalýður og kennarar horfðu í augu við þessa andlegu hefðarmey. Var nú haldin ofurlítil guðsþjónusta henni til virðingar og dýrðar.“ Hver er þessi dularfulla konumynd? Er hún til sýnis í skólanum? Er hún í geymslu? Er hún kannski glötuð? Okkur leikur forvitni á að vita hvar mynd af andlegri hefðarmey sem gefin var skólanum árið 1933 er niðurkomin. Skólameistari bar þá von í brjósti í febrúar 1934 „að skólinn beri gæfu til að varðveita þessa fögru mynd langan aldur, kynslóð eftir kynslóð“. Nú freistum við þess að rannsaka afdrif Konumyndar og vonandi hafa upp á henni. Við viljum tryggja varðveislu hennar til frambúðar og verða við 90 ára gamalli ósk Sigurðar.

Hver fékk bréfið? Sigurður ávarpar Gunnfríði Jónsdóttur. Það er hún sem gefur skólanum Konumynd. Nú þegar viðtakandi bréfsins liggur fyrir er eðlilegt að draga ályktun. Konumynd er ekki málverk eins og kannski einhverjum hefði dottið í hug, heldur höggmynd. Orð Sigurðar eru farin að skýrast; „…og horfði á okkur af skrifborði mínu.“ Ennfremur „…ég kynnti söfnuðinum móður hinnar ungu meyjar á hinu mikla borði.“ Líklega verður að teljast rökrétt að höggmynd standi á borði frekar en málverk þó ekki sé hægt að útiloka neitt í þeim efnum. Þegar við kynnum okkur hver móðir hinnar ungu meyjar er - gefandi listaverksins - kemur ýmislegt áhugavert í ljós. Gunnfríður Jónsdóttir (1889-1968) fékkst við höggmyndalist, fyrst allra kvenna á Íslandi. Rúmlega fertug að aldri gerði hún fyrstu höggmyndina sína, Dreymandi drengur (1931). Þá hafði hún ekki hlotið neina formlega menntun á sviði myndlistar. Þremur árum síðar sigldi Gunnfríður til Danmerkur og hóf í nám í Konunglega listaháskólanum í Kaupmannahöfn. Eftir nám kom hún til Íslands þar sem hún sinnti list sinni ásamt eiginmanni sínum Ásmundi Sveinssyni myndhöggvara. Mörg verka Gunnfríðar má skoða á Listasafni Íslands og víða á opinberum stöðum. Meðal þekktra verka hennar má nefna Landsýn við Strandarkirkju í Selvogi og Landnámskonuna í Hljómskálagarðinum sem var hennar síðasta stóra verk, mótað árið 1955. Ef konumynd er handverk Gunnfríðar Jónsdóttur er ljóst að hér er um merkilegt listaverk að ræða – mögulega eitt af fyrstu verkum konu sem fékkst við höggmyndalist á Íslandi, fyrst allra kvenna, unnið í aðdraganda námsferðar hennar til Danmerkur. Konumynd á heima á stalli fyrir nemendur, starfsfólk og gesti Menntaskólans til að njóta. Sigurður skrifar í lokaorðum sínum til Gunnfríðar. „Sjálfur horfi ég oft á myndina. Mér virðist hún blendingur úr sjálfri yður og ömmu yðar.“

Gunnfríður (fædd á Sæunnarstöðum í Austur-Húnavatnssýslu 1889) vann Konumynd líklega á árunum 1930-1933. Hún gaf skólanum myndina árið 1933. Bréf Sigurðar (fæddur á Æsustöðum í Austur-Húnavatnssýslu 1878) til Gunnfríðar staðfestir þetta. Í bréfinu rifjar hann upp kynni sín af ættingjum Gunnfríðar og ekki annað að sjá en þau tvö hafi verið kunnug hvort öðru. „Kæra frú Gunnfríður Jónsdóttir! Ég á yður margt að þakka. Það tel ég fyrst, hve sáttfús þér voruð við mig og létuð hvorki skólann né mig gjalda ávirðingar minnar, sem hefði þó verið maklegt. Það tel ég annað, að þér hafið tvívegis hringt í mig, áður en þér létuð frá landi.“ Mögulega er Sigurður þarna að vísa í utanferð Gunnfríðar árið 1934 til Kaupmannahafnar þar sem hún freistaði þess að komast inn í Konunglega listaháskólann. Bréfið afhjúpar einnig kunningsskap milli Gunnfríðar og Þórarins Björnssonar þáverandi kennara við MA. Hann var annar tveggja sem sóttu listaverkið í skipið og fluttu það inn á skrifstofu skólameistara. Þórarinn hafði stundað nám við Sorbonne-háskólann í París og átti síðar eftir að taka við af Sigurði sem skólameistari MA. „Þá steig Þórarinn Björnsson í stólinn og minntist ágætrar viðkynningar við yður í París. Var ræða hans hlýleg í garð yðar og sýndi auk þess að hann virti yður mikils.“ Þessu tengt. Þegar Gunnfríður sigldi til Kaupmannahafnar árið 1934 til að freista gæfunnar í námi, hafði hún með sér þrjár myndir sem sýnishorn til að sannfæra inntökunefnd skólans – Dreymandi dreng (1931), mynd af Sigurjóni Péturssyni og mynd af Margréti Eríksdóttur (1933). Margrét var píanóleikari og fyrsti skólastjóri Tónlistarskólans á Akureyri. Hún var eiginkona Þórarins Björnssonar.

„Í ásjóna þessa listræna frumburðar yðar þykist ég kenna einbeittan vilja einkum í framandlitinu, frá augnabrúnunum og ofan á höku, en þó mest í samankysstum vörum.“ Svo lýsir Sigurður Konumynd í þakkarbréfinu sem hann sendi til Gunnfríðar. Þegar okkur varð ljóst að skólanum hefði áskotnast höggmynd eftir Gunnfríði Jónsdóttur fyrir rúmum 90 árum síðan – höggmynd sem við könnumst ekki við að hafa séð – fórum við að forvitnast um afdrif hennar. Við höfum leitað í listaverkaskrám skólans og í skúmaskotum sem og rætt við samstarfsfólk. Samtal innan veggja skólans skilaði sér í frásögn fyrrverandi starfsmanns af tilvist Konumyndar á heimavist skólans á síðustu öld. Vissulega þrengir þetta leitina umtalsvert. Við vitum í það minnsta núna að höggmynd Gunnfríðar var til sýnis í húsnæði á vegum skólans fram að aldamótum. En þar með er ekki öll sagan sögð. Umræddur starfsmaður tjáði okkur að vegna framkvæmda á heimavistinni hefði höggmyndin verið flutt í geymslu í skólahúsnæðinu sjálfu. Enn fremur mundi hann eftir því að myndin hefði brotnað en verið lagfærð og þannig hefði hún staðið á hillu um þó nokkurt skeið áður en kom að því að hún var færð í geymslu. Hér kólnar slóðin. En gott og vel. Við vitum um hvaða geymslu er að ræða og við vitum að þar úir og grúir af dóti ýmis konar. Við höldum áfram að rekja slóðina. Við sjáum hvað setur.